Ιστορία Γ' Λυκείου Θεωρητικής Κατεύθυνσης (Κεφάλαιο 3ο)

Α. ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1914-1922

1. Ο διωγμός του 1914 (ο πρώτος διωγμός)

- Περιληπτική απόδοση:

   Η παρουσία του ελληνικού στοιχείου στη Μικρά Ασία υπήρξε μακραίωνη. Οι ελληνικοί πληθυσμοί αραίωσαν μετά το 12ο αιώνα λόγω των μαζικών εξισλαμισμών. Κατά το 18ο και 19ο αιώνα έχουμε αύξηση του ελληνικού πληθυσμού και ταυτόχρονα οικονομική και πολιτισμική άνθιση.

   Ως αίτια των διώξεων των Τούρκων εις βάρος του ελληνικού στοιχείου στην Μικρά Ασία μπορούν να χαρακτηριστούν τα εξής γεγονότα:

1. Η εθνική αφύπνιση των Τούρκων (που είχε ξεκινήσει από τα τέλη του 19ου αιώνα)
2. Ο τουρκικός εθνικισμός
3. Η εκκρεμότητα στο ζήτημα της κατακύρωσης των νησιών του ανατολικού Αιγαίου στην Ελλάδα. 

Αποτέλεσμα των παραπάνω, ήταν η εχθρική αντιμετώπιση των Ελλήνων, αλλά και γενικότερα των μειονοτήτων που κατοικούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
   Η μετανάστευση Μουσουλμάνων της Βαλκανικής προς τη Μικρά Ασία, που υποκινήθηκε από την τουρκική κυβέρνηση, έδωσε αφορμή για διωγμούς σε βάρος των Ελλήνων της Δυτικής Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης. Η επιχείρηση έγινε με την καθοδήγηση των Γερμανών, συμμάχων των Τούρκων κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου πολέμου.
   Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αφού κύρηξε την Ορθόδοξη Εκκλησία σε διωγμό, ανέστειλε τη λειτουργία των εκκλησιών και των σχολείων. Ταυτόχρονα, η Ελλάδα ανέλαβε διπλωματικές ενέργειες προκειμένου να πραγματοποιηθεί εθελούσια μετανάστευση, αλλά μάταια. Οι μορφές καταπίεσης των Ελλήνων της Μικράς Ασίας ήταν οι ακόλουθες:

• Θεσπίστηκαν έκτακτες επιβαρύνσεις και επιτάξεις ειδών για τις ανάγκες του πολέμου
• Τέθηκαν εμπόδια στις εμπορικές τους δραστηριότητες
• Πληθυσμοί χωριών ή και ευρύτερων περιοχών μετατοπίστηκαν από τις ακτές προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας.
• Οι άνδρες άνω των 45 ετών, που δε στρατεύονταν, επάνδρωσαν τα τάγματα εργασίας. Πολλοί πέθαναν από αρρώστιες και κακουχίες.
• Όσοι είχαν ηλικία 20-45 ετών μπορούσαν στην αρχή να εξαγοράσουν τη στρατιωτική τους θητεία. Με την κατάργηση της δυνατότητας εξαγοράς, πολλοί λιποτακτούσαν και όσοι συνελήφθησαν εκτελέστηκαν.

   Οι ενέργειες των Τούρκων πρόκάλεσαν μεγάλο κύμη φυγής προς την Ελλάδα. Στα σπίτια των Ελλήνων της Μικράς Ασίας εγκαταστάθηκαν Μουσουλμάνοι. Οι πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα ανήλθαν σε πολλές χιλιάδες.


2. Άλλα προσφυγικά ρεύματα

- Περιληπτική απόδοση:
   Εκτός από το προσφυγικό ρεύμα από την Τουρκία, ήρθαν πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία, την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι. Το 1918 οι πρόσφυγες αυτοί επέστρεψαν στα σπίτια τους.
   Με τη συνθήκη του Νεϊγύ ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Βουλγαρία, παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Δυτική Θράκη, ενώ συμφωνήθηκε αμοιβαία μετανάστευση μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας. 50.000 Βούλγαροι αναχώρησαν από την Ελλάδα, ενώ 30.000 Έλληνες από την Βουλγαρία (20.000 είχαν ήδη μεταναστεύσει πριν την υπογραφή της Συνθήκης).
   Χιλιάδες Έλληνες της Ρωσίας κατέφυγαν στην Ελλάδα λόγω της Ρωσικής Επανάστασης. Έλληνες πρόσφυγες ήρθαν εκείνη την περίοδο από τη Βόρεια Ήπειρο (κυρίως το 1914), τη Ρουμανία (1919), την υπό Ιταλική κατοχή Νοτιοδυτική Μικρά Ασία (1919), το Αϊδίνιο και το εσωτερικό της Μικράς Ασίας (1919) και τα Ιταλοκρατούμενα Δωδεκάνησα (από το 1912 και εξής). Συνολικά μέχρι το 1920 είχαν καταφύγει στην Ελλάδα περίπου 800.000 πρόσφυγες. Μεγάλος αρίθμος προσφύγων συγκεντρώθηκε στην Αθήνα στον Πειραιά, στη Θεσσαλονίκη καθώς και στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.

- Ορίσμοι

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΗΣΕΩΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
Παράλληλα, με την άφιξη των προσφύγων από την Τουρκία, πρόσφυγες ήλθαν το 1916 από την ανατολική Μακεδονία, την οποία είχαν καταλάβει οι Βούλγαροι ως σύμμαχοι των Γερμανών. Μετά την λήξη των εχθροπραξιών το 1918, αυτοί επέστρεψαν στις εστίες τους και η «Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως Ανατολικής Μακεδονίας» μερίμνησε για την επανεγκατάστασή τους.

ΣΥΜΦΩΝΟ ΠΕΡΙ ΑΜΟΙΒΑΙΑΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΩΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑΣ
Το Νοέμβριο του 1919 υπογράφηκε η συνθήκη του Νεϊγύ, που προέβλεπε την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης από τη Βουλγαρία στην Ελλάδα. Στη συνθήκη ήταν συνημμένο το «Σύμφωνο περί αμοιβαίας μεταναστεύσεως μεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας». Με βάση αυτό, αναχώρησαν από την Ελλάδα περίπου 50.000 Βούλγαροι και από τη Βουλγαρία περίπου 30.000 Έλληνες (περίπου 20.000 ακόμη Έλληνες είχαν μεταναστεύσει πριν από την υπογραφή της συνθήκης). 


3. Η περίθαλψη (1914-1921)

- Περιληπτική απόδοση:
   Αρχικά, την περίθαλψη των προσφύγων ανέλαβαν εθελοντές. Στη Θεσσαλονίκη, που υπήρχε το μεγαλύτερο πρόβλημα, συγκροτήθηκε ο Οργανισμός με στόχο την περίθαλψη και αργότερα την εγκατάσταση προσφύγων σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά της Μακεδονίας. Τον Ιούλιο του 1917 ιδρύθηκε το Υπουργείο Περιθάλψεως. Λαμβανόταν πρόνοια  για τις οικογένειες των εφέδρων καθώς και για τις οικογένειες των θυμάτων του πολέμου.
   Την περίοδο 1917-1921 υπήρξε μεγαλύτερη φροντίδα για τους πρόσφυγες παρά τις αντίξοες συνθήκες. Περίθαλψη δέχθηκαν περίπου 450.000 πρόσφυγες. Η μέριμνα περιλάμβανε (SOS):

• Διανομή χρηματικού βοηθήματος. Ιδιαίτερο επίδομα δινόταν σε ιερείες, δασκάλους και επιμελείς μαθητές)
• Διανομή συσσιτίου. Οργανώθηκαν καθημερινά συσσίτια από το κράτος ή το Πατριωτικό Ίδρυμα σε συνοικίες των πόλεων, όπου ήταν συγκεντρωμένοι πολλοί πρόσφυγες.
• Παροχή ιατρικής περίθαλψης. Διορίστηκαν γιατροί, φαρμακοποιοί και μαίες, αποκλειστικά για τους πρόσφυγες.
• Χορήγηση φαρμάκων και νοσηλεία σε νοσοκομεία, δημόσια ή ειδικά διαμορφωμένα για την περίθαλψη των προσφύγων.
• Στέγαση σε προσωρινά καταλύματα (σκηνές ή παραπήγματα), σε δημόσια και σε επιταγμένα ή μισθωμένα κτίρια.
• Παροχή ενδυμάτων και κλινοσκεπασμάτων.
• Βοήθεια για εύρεση εργασίας
• Δωρεάν μετακίνηση, ομαδική ή ατομική, για εύρεση στέγης και εργασίας ή για επιστροφή στις περιοχές της προηγούμενης εγκατάστασης.

 - Ορισμοί

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ
Τον Ιούλιο του 1914 ιδρύθηκε στην Θεσσαλονίκη ο Οργανισμός, με σκοπό την άμεση περίθαλψη και στη συνέχεια εγκατάσταση των προσφύγων σε εγκαταλελειμμένα τουρκικά και βουλγαρικά χωριά της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας. Παρεχόταν συσσίτιο, προσωρινή στέγη και ιατρική περίθαλψη, μέχρι οι πρόσφυγες να βρουν εργασία ή να αποκτήσουν γεωργικό κλήρο.


4. Παλλινόστηση

- Περιληπτική απόδοση:
   Το 1918 μετά την ήττα της Τουρκίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο άρχισε η επιστροφή των προσφύγων στην Τουρκία. Την οργάνωση της επιστροφής ανέλαβε η «Πατριαρχική Επιτροπή»* που είχε την υποστήριξη του Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης. Η επιστροφή έγινε τμηματικά. Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειοψηφία των προσφύγων είχε επιστρέψει στις εστίες τους.
   Οι συνθήκες που συνάντησαν μετά την επιστροφή τους ήταν άσχημες, αφού σημαντικό τμήμα των περιουσιών τους είχε καταστραφεί. Σε πολλές περιπτώσεις στα σπίτια του είχαν εγκατασταθεί Μουσουλμάνομάνοι πρόσφυγες από τις Βαλκανικές χώρες. Το διάστημα παραμονής στις εστίες τους ήταν σύντομοοο. Λίγο αργότερα θα ακολουθούσαν πάλι το δρόμο της προσφυγιάς.

- Ορισμοί

ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ  
Η επιστροφή των προσφύγων στη Μικρά Ασία ξεκίνησε τους τελευταίους μήνες του 1918 μετά τον τερματισμό του πολέμου για την Τουρκία. Τον Οκτώβριο του 1918 συστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη Πατριαρχική Επιτροπή, με σκοπό την οργάνωση του επαναπατρισμού των εκτοπισμένων, με τη βοήθεια του Πατριαρχείου και της ελληνικής κυβέρνησης. Η παλλινόστηση έγινε τμηματικά, με τη μέριμνα του Υπουργείου Περιθάλψεως, και επιτράπηκε αρχικά να επιστρέψουν οι ευπορότεροι και οι πρόσφυγες οι προερχόμενοι από ορισμένες μόνο περιοχές της Δυτικής Μικράς Ασίας. Οι περισσότεροι επέστρεψαν στις εστίες τους μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, το Μάιο του 1919. Μέχρι το τέλος του 1920 η πλειονότητα των προσφύγων είχε επιστρέψει στη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη.

                                

 Β. Η ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

1. Η έξοδος

- Περιληπτική απόδοση:

   Ελληνικός στρατός αποβιβάστηκε στη Σμύρνη στις 15 Μαΐου 1919. Τον Ιούλιο του 1920 υπογράφηκε η Συνθήκη των Σεβρών, κατά την οποία η περιοχή της Σμύρνης θα βρισκόταν υπο ελληνική κατοχή και διοίκηση για πέντε χρόνια. Λίγους μήνες αργότερα, τον Νοέμβριο του 1920 το κόμμα των Φιλελευθέρων ηττήθηκε στις εκλογές και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος επέστρεψε στην Ελλάδα, γεγονός που λειτούργησε αρνητικά για την ενσωμάτωση της Δυτικής Μικράς Ασίας στον ελληνικό κορμό. Η επιστροφή του Κωνσταντίνου έδωσε στους Συμμάχους την αφορμή να εκφράσουν καθαρότερα την αλλαγή της στάσης τους απέναντι στην Ελλάδα. Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος (1919-1922), παρόλες τις επιτυχίες του ελληνικού στρατού στο Μικρασιατικό μέτωπο, έληξε τον Αύγουστο του 1922 με ήττα και υποχώρηση των Ελλήνων από την Μικρά Ασία. Χιλιάδες πρόσφυγες ακολουθώντας τον στρατό άρχισαν να φτάνουν στην Ελλάδα.

   Μετά την υπόχωρηση του ελληνικού στρατού, σημειώθηκαν διώξεις σε όλη την περιοχή της Δυτικής Μικράς Ασίας με έντονη ελληνική παρουσία.Χιλιάδες άνδρες (στρατιώτες και ντόπιοι άνδρες) ηλικίας 18-45 ετών συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα εργασίας και πολλοί από αυτούς πέθαναν από τις κακουχίες. Στους κατοίκους της Ανατολικής Θράκης δόθηκε προθεσμία ενός μήνα να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, Τελευταίοι ήρθαν στην Ελλάδα 200.000 πρόσφυγες από την Καππαδοκία, την Κεντρική και Νότια Μικρά Ασία, με τη βοήθεια της Μικτής Επιτροπής κατά την περίοδο 1924-1925. 

2. Το πρώτο διάστημα

- Περιληπτική απόδοση:

   Δε γνωρίζουμε με ακρίβεια τον αριθμό των προσφύγων που έφτασαν στην Ελλάδα. Αυτό εξηγείται αν αναλογιστούμε:

1. Την υψηλή θνησιμότητα των πρώτων χρόνων λόγω των άθλιων συνθηκών διαβίωσης και των επιδημιών
2. Τον μειωμένο αριθμό γεννήσεων
3. Την μετανάστευση πολλών προσφύγων σε άλλες χώρες.

   Συγκεκριμένα, στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν 1.220.000 πρόσφυγες. Συχνές αρρώστιες-μάστιγες της εποχής που ταλάνιζαν τους πρόσφυγες ήταν ο τύφος, η γρίπη, η φυματίωση (κυρίως στις πόλεις) και η ελονοσία (κυρίως στην ύπαιθρο). Βέβαια, πέρα από τις επιδημίες, οι πρόσφυγες ήταν και ψυχικά τραυματισμένοι από την απώλεια φίλων, συγγενών και του ευρύτερου κοινωνικού χώρου που είχαν ζήσει.
   Το πρώτο διάστημα της άφιξής τους το κράτος κινητοποιήθηκε για να καλύψει τις ανάγκες τους (διατροφή, στέγαση, περίθαλψη). Κινητοποιήθηκαν ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις, όπως επίσης ιδιώτες διενεργώντας εράνους και πρόχειρα συσσίτια.
   Το μεγαλύτερο πρόβλημα ήταν η στέγαση. Χρησιμοποιήθηκαν όλοι οι στεγασμένοι χώροι (σχολεία, εκκλησίες, τζαμιά, θέατρα, στρατώνες, δημόσια κτίρια, αποθήκες καθώς και υπόγεια). Έγιναν, επίσης, πολλές αυτοσχέδιες κατασκευές και καταλήφθηκαν ακόμη κατοικήσιμοι χώροι ανά την επικράτεια, οι ένοικοι των οποίων μοιράστηκαν την κατοικία τους με τους πρόσφυγες.
   Το πρώτο διάστημα οι πρόσφυγες θεωρούσαν ότι η παραμονή τους στην Ελλάδα θα ήταν προσωρινή. Μόνο μετά την υπογραφή της Σύμβασης της Λοζάνης συνειδητοποίησαν ότι δεν επρόκειτο να επιστρέψουν στις πατρίδες τους.


3. Η Σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πλυθησμών

- Περιληπτική απόδοση:
   Στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφτηκε η Συνθήκη ειρήνης της Λοζάνης. Έξι μήνες νωρίτερα είχε υπογραφει η ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Προβλεπόταν η υποχρεωτική ανταλλαγή των Ελλήνων Ορθοδόξων της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων της Ελλάδας. Η ανταλλαγή ίσχυσε αναδρομικά για τις μετακινήσεις που έγιναν από τη μέρα που κυρήχθηκε ο Α' Βαλκανικός πόλεμος.
   Οι ανταλλάξιμοι, σύμφωνα με τη σύμβαση της ανταλλαγής (SOS):

• Θα απέβαλαν την παλιά ιθαγένεια και θα αποκτούσαν την ιθαγένεια της χώρας στην οποία θα εγκαθίσταντο.
• Είχαν δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους.
• Είχαν δικαίωμα να πάρουν από το κράτος στο οποίο θα μετανάστευαν ως αποζημίωση περιουσία ίσης αξίας με την ακίνητη περιουσία που εγκατέλειπαν φεύγοντας.
• Θα διευκολύνονταν στην μετακίνησή τους από τη Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής.

   Η πρόβλεψη για υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών ήταν ένα μέτρο που εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία. Σκοπός της σύμβασης ήταν η διασφάλιση της αναγνώρισης των συνόρων, η επίτευξης ομοιογένειας, καθώς και η απρόσκοπτη εσωτερική ανάπτυξη.
   Ο προσφυγικός πληθυσμός δέχτηκε με διαμαρτυρίες τη Σύμβαση της Λοζάνης. Σε όλες τις πόλεις διοργανώθηκαν συλλαλητήρια κατά της εφαρμογής της απόφασης.
   Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής*, η οποία ανέλαβε να καθορίσει τον τρόπο μετανάστευσης των πληθυσμών καθώς και της ακίνητης περιουσίας των ανταλλάξιμων.

- Ορισμοί

ΜΙΚΤΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ
Με βάση το άρθρο 11 της Σύμβασης της Λοζάνης ιδρύθηκε η Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής με έδρα την Κωνσταντινούπολη. Την αποτελούσαν έντεκα μέλη (τέσσερις Έλληνες, τέσσερις Τούρκοι και τρία μέλη-πολίτες ουδέτερων κατά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο κρατών) με αρμοδιότητα τον καθορισμό του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμών και της εκτίμησης της ακίνητης περιουσίας των ανταλλάξιμων.