Αποσπάσματα σχετικά με τους Τουρκόφωνους χριστιανούς της Ζίχνης (1868-1909)

Τουρκόφωνοι χριστιανοί στη Ζίχνη

1. (Η Μακεδονία εικονογραφημένη, 1909, σ. 129-130)

Πόρνα χωρίον ΝΔ της Ζίχνης και παρά τον ομώνυμον σιδηροδρομικόν σταθμόν εν συνδένδρω τοποθεσία κειμένον και 5 ώρας των Σερρών απέχων μετά 500 Ελληνομακεδόνων και 200 Οθωμανών. Οι ακραιφνείς Έλληνες του χωρίου τούτου χρώνται μεν την τουρκική γλώσση διατηρούσι δε αξιόλογα ελληνικά σχολεία. Ράχοβα χωρίον ελληνικόν τουρκόφωνον επί της δεξιάς όχθης του Αγγίτου ποταμού και νοτίως της Ζελιαχόβας κειμένον μετά 400 Ελληνομακεδόνων και 450 Οθωμανών. Οι κάτοικοι συντηρούσιν ελληνικόν σχολείον. Νούσκα χωρίον επί των μεσημβρινών κλιτύων του Μενοικίου όρους κειμένον μετά 500 Ελληνομακεδόνων και 80 Οθωμανών. Οι κάτοικοι καταγίνονται εις την καπνοφυτείαν, διατηρούσι δε μικρόν ελληνικόν σχολείον. Ζελιάχοβα της Ηδωνίδος κωμόπολις ΝΑ των Σερρών και παρά τον Αγγίτην ποταμόν κειμένη. Μετά 1600 Ελληνομακεδόνων και 900 Οθωμανών. Η ελληνική κοινότης συντηρεί αρρεναγωγείον και παρθεναγωγείον. Πρωτεύουσα υποδιοικήσεως Ζίχνης. Προϊόντα καπνός, δημητριακοί καρποί και βάμβαξ. Η υποδιοίκηση Ζίχνης περιλαμβάνει 25647 Έλληνας, // 5500 Οθωμανούς και 3500 σχισματικούς. Ελληνικά σχολεία 36, διδάσκαλοι και διδασκάλισσαι 46, μαθηταί και μαθήτριαι 1773. [...] Εγρή Δερέ προς βορράν της Αλιστράτης το χωρίον τούτο απλουταί άνωθεν φάραγγος δι’ ης ρέει άφθονον ύδωρ εν τω μέσω πλατάνω και θαλλούσης φύσεως. Εν τω χωρίω τούτο έχοντι 800 κατοίκους και καλά ελληνικά σχολεία, εκάη ζων υπό των Βουλγάρων ο γενναίος πρόμαχος του Ελληνισμού Βασίλειος Κομπόκης μετά της συζύγου και νύμφης αυτού.

2. (Λεξικόν Γεωγραφικόν υπό Α. Δ. Αργυριάδη, 1868)

Ζίχνα, μικρά κώμη εις την Μακεδονίαν προς Άρκτον των Σερρών, βαμβακοφόρος με κατοίκους περίπου 1.000, γεωργούς και μικρεμπόρους. (σ. 339)

3. Χατζηκυριάκος 1905-1906 (σ. 132-133, 134)

Η κωμόπολις Ζελιάχοβα φαίνεται νεώτερον κτίσμα, οικουμένη υπό Οθωμανών και Ελλήνων κατά πλεονασμόν. Εν αυτή διατηρείται εισέτι λαλουμένη και υπό των Ελλή-// νων η Τουρκική γλώσσα. Και εις τα της περιφερείας εκείνης χωρία Πόρνα, Ράχοβαν, Χωροβίσταν και Νούσκαν απαντά το γλωσσικόν τούτο φαινόμενον. Τίνα τα αίτια, δι’ α ο ολίγος εκείνος Ελληνικός πληθυσμός εν τη μικρά εκείνη περιοχή ευρέθη λαλών την οθωμανικήν γλώσσαν, δεν είναι εύκολο να εξακριβωθή. Πάντως όμως η επήρεια των περιστάσεων και ο μετά του ισχυρότερου συγχρωτισμός παρήγαγε την γλωσσικήν ταύτην ασυμφωνίαν. Ουχ ήττον δύναται να θεωρηθή εν επί πλέον παράδειγμα, εναργώς αποδεικνύον ότι η γλωσσική απόχρωσις δεν χρησιμεύει ως χαρακτηριστικόν της εθνικότητος γνώρισμα. Από τινων δε ετών δια της εν τη Ελληνική γλώσση σχολικώς εκπαιδεύσεως ήρξατο η εκμάθησις της ελληνικής γλώσσης και η εγκατάλειψις της Τουρκικής. [...] (σ. 134) Και η Ελληνική αύτη κοινότης της Ζελιαχόβης καλλιεργεί εν τοις σχολείοις αυτοίς, αρρένων και θηλέων τα Ελληνικά γράμματα, παρασκευάζουσα την νέαν γενιάν δι’ Ελληνοπρεπούς μορφώσεως. Αλλ’ επιβάλλεται αυτή ινά μη επί πλέον ολιγωρήση της ανοικοδομήσεως νέων διδακτηρίων, καθ’ ότι τα υπάρχοντα παρακωλύουσι την πρόοδον και υποτιμώσι την υπόληψιν της κοινότητος.

Οι τουρκόφωνοι χριστιανοί αποτυπώνονται στον χάρτη με κόκκινο χρώμα και πράσινες βούλες. Από το βιβλίο του Κάντσοφ, Μακεδονία, Εθνογραφία και Στατιστική.

4. Σχινάς 1886 (σ. 445-447, 450-451, 487)

2 ½ ώρας από του χωρίου Σαρμουσακλή ημιονική οδός βαίνουσα ομαλώς και ανωφερώς επί λοφοσειρών αδένδρων παρέρχεται, του αριςερόθεν κειμένου και ½ ώραν της οδού απεχόντος χωρίου Νούσκα, (το οποίον από της οδού δια χαράδρας χωρίζεται), αριθμούντος περί τας 80 οικογένειας χριστιανικάς, ομιλούσας μόνον την τουρκικήν και τινας οθωμανικάς, αίτινες καταγίνονται εις την καλλιέργειαν των εκλεκτών του καπνών, μετ’ αυτού δε στρατιωτικού σταθμού και εισερχομένη εις την επαρχίαν Ζίχνης κατέρχεται προς ρεύμα. Ανερχομένη δε τούτο, παρέρχεται αύθις του 5’ ώρας δεξιόθεν αυτής κειμένου χωρίου Πόρνα έχοντος, περί τας 120 οικογένειας, ων αι πλείσται εισίν οθωμανικαί, αι δε λοιπαί χριστιανικαί αγνοούσαι καθόλου την ελληνικήν και την τουρκικήν μόνον ομιλούσαι, ως και εκκλησίαν. Από του χωρίου τούτου η οδός έχουσα αριστερόθεν το άνω ρεύμα και βαίνουσα ανωφερώς επί των υπωρείων του δεξιόθεν βουνού δι’ αγρλων καλλιεργουμένων, παρερχομένη του αριστερόθεν μιάν ώραν και επί των υπωρειών και εντός ρεύματος κειμένου χωρίου Ζίχνης, αρχαίας πρωτευούσης ομωνύμου διαμερίσματος, αριθμούντος νυν 20 οικογένειας μόνον οθωμανών // (σ. 446) και ελλήνων τουρκοφώνων και μικρόν ρεύμα διαβαίνουσα, φέρει εις την κωμόπολιν Ζιλιάχοβα. Πρωτεύουσα του διαμερίσματος Ζίχνης της επαρχίας Σερρών, εχόντος 42 πόλεις και χωρία, εν οις οικούσι 17000 χριστ. ελληνόφωνοι, 580 χριστ. ορθόδ. αθίγγανοι, 7100 χριστ. ορθόδ. βουλγαρόφωνοι, 6300 μωαμεθανοί, ων τινες αθίγγανοι, 1300 σχισματικοί βούλγαροι και 3500 έλληνες τουρκόφωνοι.

                Το διαμέρισμα Ζίχνης παράγει κατά μέσον όρον κοιλά Κωνσταντινουπόλεως. σίτου 260 χιλ., κρίθης 130 χιλ. σίκαλης 168 χιλ. , αραβοσίτου 90 χιλ., βρώμης 5 χιλ. και χιλιογράμματα: βάμβακος 550 χιλ., σισαμίου 230 χιλ., γλυκανίσου 235 χιλ , φασολίων 130 χιλ. και καπνού 210 χ.

                Η κωμόπολις Ζιλιάχοβα έχει, περί τας 500 οικογένειας, ων αι πλείονες εισί τουρκικαί, αι δε λοιπαί χριστιανικαί, αγνοούσαι την ελληνικήν και μόνον την τουρκικήν λαλούσαι, τινές δε νυν ομιλούσιν ελληνικά, 3 τεμένη, εκκλησίαν, ελληνικά σχολεία αρρένων και θηλέων, καλήν αγοράν, άφθονα ύδατα, 8 χάνια και τινας κλιβάνους, ετι δε και εβδομαδιαίαν αγοράν έκαστην Πέμπτην.

                Εντεύθεν η οδός βαίνουσα ανωφερώς επί γαιώδους και ανω-// (σ. 447) μάλου εδάφους και παρερχομένη των δεξιόθεν χωρίων Σφιλινό, Μανδίλι και Τρεστενίτσα και των αριστερόθεν του όρους Μενικίου Αναστασία, Κλεπούσνα, Σκριτζόβου, απάντων υπό χριστιανικών οικογενειών οικουμένων, και ων τα μεν δεξιόθεν της οδού κείμενα εισίν ελληνόφωνα τα δε αριστερόθεν βουλγαρόφωνα διαβαίνουσα δε ρεύματα τινα, φέρει εις την κωμόπολιν Αλιστράτι.

(σ. 450-1)

                Από της πόλεως (των Σερρών) η αμαξιτός βαίνουσα ομαλώς δια της πεδιάδος παρέρχεται των ½ ώραν αριστερόθεν κειμένων χωρίων Τοπόλιανη και Σαρμουσακλή και φέρει εντεύθεν ημιονική οδός εις το χωρίον Θολό, έχον 25 οικογέν. χριστιανικάς, εκκλησίαν, (ης στερούνται τα πλείστα των πέριξ αυτού κειμένων χωριδίων Βερνάρι, Τσάνος και Τούμπα) βρύσεις και χάνιον, απέχον δ’ ώραν της λίμνης Αχινού. Εντεύθεν εν αρχή μεν η οδός βαίνει δια της πεδιάδος, κατόπιν δε δια λόφων καλλιεργουμένων. Διαβαίνουσα δε και δύο μικρά ρεύματα, παρέρχεται του δεξιόθεν αυτής ½ ώρας κειμένου χωρίου Ράχοβα, έχοντος περί τας 50 οικογένειας χριστιανικάς λαλούσας την τουρκικήν μόνον, σχολείον ελληνικόν, // (σ. 451) εκκλησίαν και 2 χάνια. Εντεύθεν η οδός καμπτομένη προς αριστερά και βαίνουσα δι’ αδένδρων και ομαλών ανωφερειών και κατωφερειών και πλησιάζουσα τη ρείθρον του ποταμού Αντζίστα (χυνομένου εις την λίμνην Αχινού) παρέρχεται των αριστερόθεν 20’ της ώρας κειμένων χωρίων Μαντίλι και Τρετενίστα έχοντος περί τας 60 οικογενείας χριστιανικάς και ύδατα.

(σ. 487)

Αύξων αριθμός	Όνομα πόλεως ή χωρίου	Έλληνες	Οθωμανοί	Βουλγ. Ορθόδοξοι	ολικός πληθυσμός
1	Ζηλιάχοβα	1600	900		2500
2	Ζίχνη	75	100		175
17	Ερί-Ντερέ		75	750	825
22	Βασίλοβα (Ροσίλοβο)		350	150	500
25	Χωροβίστα	200			200
26	Πόρνα	500	200		700
27	Ράχοβα	400	450		850
28	Νούσκα		175	275[1]	450
	(Θολό)	25 οικογένειας χριστιανικάς			125

(Βασίλ Κάντσοφ, Μακεδονία: Εθνογραφία και Στατιστική, Σόφια, 1900, σ. 68)

Τούρκοι Χριστιανοί

                Στην περιοχή της Ζίχνης, στους πρόποδες του Μποζ Νταγ βρίσκεται μια μικρή νησίδα τουρκικού πληθυσμού, η οποία έχει ως θρησκεία τον χριστιανισμό. Το κέντρο αυτό του πληθυσμού είναι η παλάνκα Ζελιάχοβο, το οποίο τώρα είναι και διοικητικό κέντρο όλης της Ζίχνης. Η πλειοψηφία του πληθυσμού του Ζελιάχοβου είναι τουρκο-χριστιανική. Υπάρχουν λίγοι Τούρκοι μωαμεθανοί και Βούλγαροι. Οι τελευταίοι έχουν εγκατασταθεί εκεί προσφάτως. Στη περιοχή γύρω από το Ζελιάχοβο Τούρκοι χριστιανοί συναντόνται στην Κάτω Νούσκα, ανάμεικτοι με Βούλγαρους, στα χωριά Πόρνα, Οριάχοβο, Ζίχνα και Τόλος, ανάμεικτοι με Τούρκους μωαμεθανούς, και στα χωριά Παλιές Σέρρες (Staro Syar) και Άνω Νούσκα αμιγείς. Λίγο βορειότερα στους λόφους του Μποζ Νταγ Τούρκοι χριστιανοί ζουν αμιγώς στο χωριό Ροσίλοβο και ενα μικρό μερος στο γειτονικό χωριό Ερί Ντερέ.

                Ολοι αυτοί οι κάτοικοι αριθμούν περίπου σε 4000 άτομα, βρίσκονται δε υπό την πνευματική δικαιοδοσία της ελληνικής εκκλησίας, έχουν ελληνικά σχολεία και λέγονται συνήθως Έλληνες, αλλά η ελληνική γλώσσα τους είναι ξένη. Αξίζει να σημειωθεί, ότι οι κάτοικοι του Ροσίλοβο τραγουδούν βουλγαρικά εθνικά τραγούδια χωρίς να τα καταλαβαίνουν. Σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, το κοντινό χωριό Καρλούκοβο (Καρλίκοβο), το οποίο τώρα λογίζεται ως βουλγαρικό, είναι εκβουλγαρισμένο τουρκικό χωριό και η τουρκική γλώσσα δεν έχει ξεχαστεί τελείως σ’ αυτό. Οι γηραιότεροι είναι δίγλωσσοι, ενώ οι νεότεροι μιλούν κυρίως βουλγαρικά.

                Πιστεύεται ότι η τουρκο-χριστιανική νησίδα της Ζίχνης είναι ένα λείψανο από εκείνους τους παλιούς Τούρκους, τους οποίους οι Βυζαντινοί Αυτοκράτορες έφεραν κάποτε από την Ασία. Είναι γνωστό, ότι υπήρχε μια μεγάλη τουρκική αποικία, κάπου μεταξύ της Θεσσαλονίκης και της Έδεσσας, η οποία είχε εκχριστιανιστεί και είχε δικό της Επίσκοπο, υπαγόμενο στην εκκλησία της Οχρίδας. Πιστεύεται ότι από το όνομα εκείνων των Τούρκων, των λεγόμενων Βαρδαριοτών, έλαβε το όνομά του ο μεγάλος ποταμός της Μακεδονίας Βάρνταρ (Αξιός).

Στρέζοφ, Два санджака от Източна Македония. Периодично списание на Българското книжовно дружество в Средец, кн. XXXVII и XXXVIII, 1891, σ. 1.

Καζάς Ζίχνης

                Ο καζάς Ζίχνης είναι ένας από τους μικρότερους. Αποτελείται από 48 χωριά, που βρίσκονται στο όρος Μπόζ-Νταγ και στη κοιλάδα της Αντζίστας (Αγγίστας), μεταξύ Σερρών και Δράμας.

                Έδρα του καϊμακάμη είναι το Ζηλιάχοβο, παλάνκα, 4 ώρες ανατολικά από τις Σέρρες. Έχει μια αξιοπρεπή αγορά, ελληνική εκκλησία και ελληνικό σχολείο. Ο αριθμός των σπιτιών είναι 550 με παραπάνω από 2000 κατοίκους. Οι περισσότεροι είναι Γκαγκαούζοι – χριστιανοί, οι οποίοι μιλούν τουρκικά και λέγονται Έλληνες. Άλλα γκαγκαούζικα χωριά στη περιοχή της Ζίχνης είναι: Πόρνο, Ριάχοβο και Ροσίλοβο. Λίγο παραπάνω διακρίνονται τα ερείπια της Ζίχνης, άλλοτε ακμάζουσας πόλης. Τώρα ανάμεσα στα ερείπια στέκονται 39 σπίτια.

                Στα 48 χωριά υπάρχουν 6148 σπίτια και 35.610 κάτοικοι. Από αυτά τα χωριά 4 είναι γκαγκαούζικα, 18 βουλγαρικά, 14 ελληνικά και 12 τουρκικά.

Κάντσοφ 1891 (σ. 85-87, 92, 96-97)

Пътуване по долините на Струма, Места и Брегалница. Битолско, Преспа и Охридско
Васил Кънчов 

А. Пътуване по долините на Струма, Места и Брегалница  

(σ. 85-86)

Από τις Σέρρες έφυγα προς τα βόρεια, στο στενό του ποταμού Στρυμόνα. Προτού μιλήσω για αυτά τα μέρη, νομίζω ότι είναι απαραίτητο να αναφέρω λίγο λόγια για το ανατολικό μέρος του Σερραϊκού κάμπου. Στη Ζίχνη δεν πήγα, αλλά ξέρω πολλούς ανθρώπους από κει και έχω συγκεντρώσει πολλές πληροφορίες απ’ αυτούς.

[...]

Στο Μεσαίωνα υπήρχε η πολίχνη Ζίχνα στο δρόμο από τις Σέρρες στη Καβάλα. Αναφέρονται επίσης και Επίσκοποι της Ζίχνης. Κατά την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους η πολίχνη καταστράφηκε και στη θέση του τώρα υπάρχει ένα μικρό χωριό.

Η περιοχή είναι ορεινή και πεδινή ταυτόχρονα. [...] Οι πεδιάδες είναι πολύ εύφορες και δίνουν καλό βαμβάκι. Στα πεδινά κάτω από το Μποζ Νταγ καλλιεργείται άριστος καπνός, ενώ στα ορεινά υπάρχουν πρόβατα και κατσίκια.

Το κέντρο του καζά είναι η πολίχνη Ζελιάχοβο, το οποίο βρίσκεται σε όμορφη τοποθεσία, στο δρόμο ανάμεσα στις Σέρρες και τη Δράμα. Οι πλαγιές // γύρω από αυτό είναι γεμάτες με αμπελώνες. Έχει περίπου 2500 κατοίκους, από τους οποίους 800 είναι μωαμεθανοί και οι υπόλοιποι χριστιανοί. Οι χριστιανοί του Ζελιάχοβο μιλούν τουρκικά, έχουν καλά οργανωμένα ελληνικά σχολεία, τα οποία δουλεύουν σθεναρά για τον εξελληνισμό του πληθυσμού. Ανάμεσα στους χριστιανούς υπάρχουν και αρκετοί Βούλγαροι προσφάτως εγκατεστημένοι από τα γύρω χωριά. Εδώ παραθέτω ένα πίνακα για τον αριθμό των σπιτιών στον καζά. Ανταποκρίνεται στην αλήθεια, όσον αφορά τα χωριά βορειοδυτικά του ποταμού Ντραματίτσα (Αγγίστα). Όσο για τα νοτιοανατολικά χωριά, οι αριθμοί δεν μπορεί να είναι τόσο πιστοί γιατί τα πρόσωπα τα οποία χρησιμοποίησα, δεν γνώριζαν καλά τον τόπο στους πρόποδες του όρους Κουσίνιτσα.

(Οι πίνακες βρίσκονται στις σελίδες 86-87)

	Όνομα	Βούλγαροι	Έλληνες	Τούρκοι Χριστιανοί	Τούρκοι Μωαμεθανοί	Βλάχοι	Τσιγγάνοι	Σύνολο
1	Ζελιάχοβο			300 οικ.	160 οικ.			460 οικ.
7	Βοσίλοβο	45 οικ.		90 οικ.				135 οικ.
16	Ριάχοβο			90 οικ.	90 οικ.			180 οικ.
18	Κάτω Νούσκα	60 οικ.		20 οικ.				80 οικ.
20	Ορόβιστε (Χωροβίστα)		40 οικ.					40 οικ.
21	Ζίχνε			35 οικ.	40 οικ.			75 οικ.
22	Πόρνα			90 οικ.	30 οικ.			120 οικ.
23	Τόλος			20 οικ.	10 οικ.			30 οικ.
	ΣΥΝΟΛΟ	105 οικ.	40 οικ.	645 οικ.	330 οικ.			1120 οικ.

 (σ. 92) Χριστιανοί, οι οποίοι μιλούν τουρκικά. Στη Ζίχνη υπάρχει μια νησίδα χριστιανικού πληθυσμού, ο οποίος μιλά τουρκικά. Η κυριότερη θέση αυτών των χριστιανών είναι η πολίχνη Ζελιάχοβο, όπου αποτελούν τη πλειοψηφία. Εκτός από εδώ, ζουν στα χωριά Ροσίλοβο και Κάτω Νούσκα, αναμεμειγμένοι με Βούλγαρους. Στα χωριά Οριάχοβο, Παλαιές Σέρρες (Staro Syar) και Άνω Νούσκα (του καζά Σερρών) αμιγείς. Στα χωριά Ζίχνα, Πόρνα και Πόλος, αναμεμειγμένοι με Τούρκους. Σε όλα αυτά τα χωριά (μαζί με την Άνω Νούσκα) αριθμούν περίπου σε 3700 κατοίκους. Εξ όσων γνωρίζω, για πρώτη φορά ο Βέρκοβιτς έκανε μια νύξη για αυτούς τους ανθρώπους. Είναι πιθανό να είναι συγγενείς των Γκαγκαούζων. Οι ίδιοι λεν ότι είναι Έλληνες, έτσι ακρίβως όπως έκαναν και οι Γκαγκαούζοι.

(σ. 96-97)

Трябва да забележим още, че в някои места стават много добри овощия и зеленчуци, каквито най-рано дохождат на Серския пазар. Особено селото Порна произвежда много череши и други плодове.

Преди години населението в Зъхна е било много заможно, понеже памукът се е продавал на двойна цена от сегашната, а данъците са били половина на днешните. И сега населението е добре сравнително с планинските части на санджака, но напоследък цените на памука много паднаха и осиромашаването върви напред. При все това досега жителите на Зъхна не са принудени да ходят по чужбина за прехрана.

97

Лихварството напоследък много се е развило в тоя благословен край и то смята да постигне онова, което данъците и евтинията на произведенията не могат.

(Brancoff D. M., La Macedoine et sa Population Chretienne, Paris, 1905, σ. 220)

	Όνομα	Γκαγκαούζοι	Βούλγαροι πατριαρχικοί	Βλάχοι	Σύνολο
1	Ζιλιάχοβο	1.620	160	60	1.840
41	Ορόβιστε	480			480
42	Ριάχοβα	360			360
43	Ρουσίλοβο	240			240
44	Τσεπέλτζε	240			240
45	Τολός	60			60
46	Ζίχνα	48			48
Σύνολο		3.048	160	60	3.268

Βιβλιογραφία

Αρβανίτης Ανδρεάς Ι., Η Μακεδονία εικονογραφημένη, Εν Αθήναις, 1909.

Αργυριάδης Α. Δ., Λεξικόν Γεωγραφικόν, Φυλλάδιον Β’, Εν Θεσσαλονίκη, 1868.

Brancoff D. M., La Macedoine et sa Population Chretienne, Paris, 1905.

Κάντσοφ Βασίλ, Μακεδονία: Εθνογραφία και Στατιστική, Σόφια, 1900.

Kanchov Vasil, “Patuvane po dolinite na Struma, Mesta i Bregalnica, Bitolsko, Prespa i Ohridsko”, v Izbrani proizvedeniya, Tom 1, Sofiya, 1970.

Стрезов, Г. Два санджака от Източна Македония. Периодично списание на Българското книжовно дружество в Средец, кн. XXXVII и XXXVIII, 1891.

Σχινάς Θ. Νικόλαος, Οδοιποροικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας, Messager D' Athenes, Τεύχος Β', εν Αθήναις, 1886.

Χατζηκυριάκου Γεώργιος, Εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν μετά τοπογραφικών, ιστορικών και αρχαιολογικών σημειώσεων, εν Αθήναις, 1906.

---

[1] Ενδέχεται να πρόκειται για λάθος κατά την μεταφορά των στοιχείων.